آموزش الکترونیک و کاربردهای آن در کشاورزی
چکیده
ما در عصری زندگی میکنیم که همه چیز آن دستخوش تغییرات بنیادی است. همراه شدن اینترنت با کامپیوتر نوعی از آموزش را بهوجود آورده که از آن به آموزش الکترونیک تعبیر میشود. متأسفانه در کشور ما و در اکثر کشورهای دنیا, سنتیترین و عقب ماندهترین قشر جامعه را کشاورزان تشکیل میدهند. اکثر آنان یا تحصیل نکردهاند و یا در دوران کودکی آن را رها نمودهاند. نیاز به تداوم آموزش در بین این قشر از جامعه که تولید کننده یکی از نیازهای اساسی زندگی ما هستند، نسبت به سایر اقشار حیاتیتر است. از سویی، به خاطر محدودیتهای موجود، امکان آموزشهای گوناگون برای آنها کمتر است. یکی از مناسبترین گزینهها برای حل این مشکل, استفاده از آموزش الکترونیک است. در این مقاله ابتدا به ارایه تعاریفی آموزش الکترونیک پرداخته میشود. سپس، مزایا و معایب این آموزش اشاره شده و در پایان نیز کاربردهای آموزش الکترونیک در کشاورزی جهان و ایران مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرد.
کلمات کلیدی: آموزش الکترونیک، کشاورزی، فناوری اطلاعات و ارتباطات
زندگی اثربخش در قرن بیست و یکم مستلزم شناخت ویژگیهای این قرن است. ویژگیهای اساسی این عصر، اطلاعات و جامعه اطلاعات - محوری است. امروزه، فناوریهای اطلاعات به ما اجازه میدهند تا آموزش را متناسب با نیازها ارایه دهیم، زیرا از یک طرف محدودیتهای گذشته را از بین میبرند و از طرف دیگر، اختیاراتی را برای ما فراهم میآورند و به فراگیران اجازه میدهند تا نیازهای تحصیلی خود را در زمان مناسب خود برای یادگیری مرتفع سازند (17).
در کشاورزی با فراگیرانی با خصوصیات منحصر به فرد و مخصوص به خود سر و کار داریم. فراگیرانی که اکثراً بزرگسال بوده و همگی عهدهدار مسولیتهایی در زندگی خانوادگی خود هستند. بزرگسالانی که برای مدتی از مطالعات آموزشی دور بوده اند، نیاز خواهند داشت که دامنه مهارتهای مورد نیازشان را با مطالعه مجدد، مرور کنند. آنها نیاز دارند که با صرف کمترین وقت در طول یادگیری، مهارتهایشان هر چه سریعتر زیاد شود(19). یک راه حل مناسب برای این مشکل میتواند آموزش از راه دور باشد. آموزش الکترونیک در عصر اطلاعات بی شک تحولات اساسی در روشهای یادگیری و تدریس بوجود خواهد آورد. اما آموزش الکترونیک چیست؟ و چه کاربردی در کشاورزی دارد؟ مقاله حاضر تلاشی برای یافتن پاسخی مناسب به این سوالها میباشد.
تعریف آموزش الکترونیک
· آموزش الکترونیک عبارت است از استفاده از فناوری اطلاعات در امر آموزش. این کار عمدتاّ از طریق نرم افزارها، اینترنت و یا تلفیقی از این دوصورت میپذیرد(4).
· آموزش الکترونیک، آموزش و پرورشی است که از تکنولوژی اطلاعات استفاده میکند مانند کامپیوتر و شبکههای ارتباطی. در بین همه انواع آموزش الکترونیک، متداولترین شیوه، روش آموزش بر پایه وب غیر همزمان است. بر خلاف آموزشهای کلاسی قراردادی در این نوع آموزش، فراگیر میتواند در هر زمان و هر مکانی یاد بگیرد(21).
· آموزش الکترونیکی شامل تمامی آموزشهایی است که با استفاده از ابزارهای الکترونیکی، اعم از صوتی، تصویری، رایانهای، شبکهای و ... انجام میشود(17).
بهطور کلی میتوان گفت «آموزش الکترنیک» شیوهای از آموزشهای نوین است که در آن به وسیله کامپیوتر و اتصال آن به شبکه اینترنت، موضوعهای درسی مختلف در پایگاههای متفاوتی به تعداد نامحدودی از فراگیران عرضه میشود که هر فراگیر میتواند بسته به نیاز و علاقه خود، در هر زمان و مکانی، با اتصال به شبکه و ورود به پایگاه مناسب، یک یا چند موضوع را انتخاب نموده و آموزشهای مورد نیاز را درباره آن موضوعات از این پایگاه دریافت کرده و با پاسخگویی به سؤالات و مسایل پایان آن درس، به سراغ دروس بعدی برود.
مزایا و معایب آموزش الکترونیک
الف- مزایا و محاسن
برای آموزش الکترونیک، مزایای زیادی برشمردهاند که برخی از آنها به شرح زیر میباشد:
· انعطاف در زمان و مکان: مهمترین مزیت آموزش الکترونیک این است که به شرکتکنندگان اجازه میدهد تا برنامههای خود را تنظیم نمایند. انعطافپذیری به شرکتکنندگان این فرصت را میدهد که تصمیم بگیرند چه زمانی و کجا به مطالعه بپردازند و چه مدت زمانی را صرف یادگیری نمایند. در این روش، جریان آموزش با برنامه کاری، وضع فرهنگی و اجتماعی و حتی مسئولیتهای خانوادگی شرکت کننده تعارض ندارد(2). بدون مرز و زمان بودن، فراهم بودن امکان یادگیری در همه جا، همه وقت و برای تمام افراد از مزایای منحصر به فرد اینگونه آموزش است(3).
· دسترسی زنان و دختران روستایی به آموزش: در روستا معمولاً برای درس خواندن و تحصیل دختران و زنان روستایی محدودیتهایی وجود دارد؛ چون اکثر اوقات امکان تحصیل بالاتر از پایه ابتدایی در روستای محل سکونت آنها وجود ندارد و برای ادامه تحصیل یا باید به روستاهای بزرگتر بروند و یا به شهرهای مجاور. حال اگر بتوان امکانات آموزش الکترونیک را در خانه و یا حداقل در روستای آنها فراهم نمود، آنها میتوانند درس بخوانند و نیز میتوان در کنار آموزش خواندن و نوشتن، مهارتهای دیگر زندگی از قبیل خانهداری، کار در مزرعه و دامداری و... را نیز به آنها آموخت.
· برقراری عدالت و مساوات : آموزش الکترونیک با ایجاد شرایط یکسان برای تمام فراگیران، به نوعی عدالت و برابری بین اقشار مختلف در مکانهای متفاوت را برقرار مینماید. با استفاده از این شیوه آموزشی، کشورهای در حال توسعه یا کمتر توسعه یافته میتوانند شکاف خود را با کشورهای صنعتی و پیشرفته کم کنند.
همچنین، آموزش الکترونیکی در روستا میتواند فاصله میان شهری و روستایی را کاهش داده و امیدهای نوینی در جامعه روستایی در جهت پویایی و تحرک در زمینههای تولید و بهرهدهی ایجاد نماید و موجبات ترقی اقتصادی را فراهم آورد(8).
· جلوگیری از مهاجرت: در حال حاضر قسمت اعظم روستائیان، به خصوص جوانان به علل مختلف از قبیل اشتغال، تحصیل و ... به شهرها میروند که این امر مشکلاتی را هم در شهرها و هم در روستاها به وجود آورده است. وقتی امکان کار و اشتغال و تحصیل از طریق کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در روستا برایشان فراهم باشد، نه تنها از مهاجرت آنها جلوگیری میشود، بلکه عده زیادی از مهاجران نیز به محل زندگی گذشته خود رجوع میکنند.
· دسترسی آنی به حجم بالایی از اطلاعات: سهولت دسترسی به حجم بسیار بالایی از اطلاعات و دانشهای موجود در جهان و دسترسی سریع و به موقع به اطلاعات در زمان بسیار اندک، از مزایای مهم این نوع آموزش محسوب میشود(9).
ب- چالشها و تنگناها
آموزش الکترونیک علاوه بر مزیتها و فواید بسیار آن، به خصوص در کشور ما با چالشها و موانعی روبرو است که عبارتند از:
· نبود زیر ساخت مناسب در کشور: تمام تلاشها و حرکتهای دولتی و خصوصی در ارتباط با آموزش الکترونیک، در صورتی به نتایج مثبت و مثمر ثمری میرسد که زیر ساخت و امکانات اولیه اینکار در سراسر کشور موجود باشد(10). برای دستیابی و جستجو در فضای گسترده اینترنت، بی تردید امکانات سخت افزاری، نرم افزاری و مخابراتی مناسبی مورد نیاز است که بسته به وضعیت، تدارک این ملزومات میتواند ارزان یا گران به حساب آید(16).
این حقیقت مورد پذیرش عموم است که فقط زمانی میتوان از آموزش الکترونیک به خوبی استفاده کرد که فراگیران و معلمان دسترسی ساده و منظم به کامپیوتر همراه با اتصال به شبکه داشته باشند. این مشکل در مناطق شهری کشورهای پیشرفته وجود ندارد، اما در مناطق روستایی و حاشیه شهری وجود دارد(1).
این یک حقیقت است که هنوز بسیاری از روستاهای کشور از حداقل امکانات لازم برای زندگی محرومند. به نظر میرسد در روستایی که ساکنان آن برای برآورده کردن نیازهای اساسی خود از قبیل آب آشامیدنی، غذا، پوشاک و ... مشکل دارند، سخن گفتن از آموزش الکترونیک گزافه گویی باشد. در حال حاضر تعداد زیادی از روستاهای کشور از داشتن خط تلفن ثابت و حتی نعمت برق محرومند و تا فکری اساسی در اینگونه موارد نشود، امکان اجرای آموزشهای الکترونیک غیر ممکن است.
· هزینه اولیه نسبتاّ بالا: در بین ملزومات ذکر شده، تهیه ملزومات سخت افزاری و مخابراتی هزینه بر است؛ که گاهی فراهمآوری آنها به سختی میسر است. این مساْله برای کشورهای در حال توسعه بسیار حادتر است(16).
· تداوم ارتباط و هزینههای پشتیبانی: بهای بهرهبرداری از اینترنت یکبار برای همیشه نیست و هزینهبر بودن آن، در طول زمان استمرار دارد. بهای اشتراک مخابراتی به نگهداری و پشتیبانی نظامهای رایانهای میتواند برای افراد و سازمانها مسئله ساز باشد و آنها را با هزینههای سنگینی مواجه سازد(16).
· نیاز به سواد رایانهای: برای ورود به عرصه آموزش الکترونیکی قدم اول تسلط داشتن بر کامپیوتر در استفاده از آن است، به عبارتی دیگر، برای دستیابی به آموزش الکترونیکی لازم است که کامپیوتر به عنوان ابزار اصلی آموزش حضور داشته باشد و هر فرد مهارت استفاده از آن را بیاموزد؛ زیرا در این صورت است که آموزش الکترونیکی معنا پیدا میکند(21). در کشور ما در حال حاضر روز به روز ارایه خدمات الکترونیکی در حال گسترش است ولی به دلیل عدم اطلاع و آشنایی مردم با این خدمات، استفاده از آنها هنوز فراگیر نشده است(11).
در بسیاری از نقاط دنیا هنوز مدت زیادی از شروع کار اینترنت نمیگذرد و بسیاری از افراد آشنایی چندانی با این محیط و امکانات آن ندارند. لذا رایانه گریزی افراد کار را دشوارتر میکند و آنها را بیش از پیش از اینترنت دور میکند(16).
· آموزش به زبان غیر بومی: اکثر اطلاعات و مقالات موجود در اینترنت به زبان انگلیسی است که برای فهم و درک آنها، تسلط به این زبان ضروری است. علاوه بر این، در مناطق مختلف روستایی کشور، اقوام و نژادهای بسیاری با زبانها و لهجههای متفاوت زندگی میکنند که حتی استفاده از مطالب و آموزشهای فارسی برایشان مشکل است و شاید خیلی از موضوعات از این لحاظ برای آنها نامانوس باشد(16).
· مقاومت در مقابل تغییر: چون تکنولوژی تغییرات بزرگی در طریقه طراحی و اجرای آموزش به همراه دارد، مقاومت خیلی زیادی در میان افراد و سازمانها ایجاد کرده است. دلایل مقاومت در مقابل تغییر متنوع میباشد مانند: ترس از ناشناختهها، نیاز به تلاش در یادگیری موضوعات جدید، از دست رفتن قدرت و پرستیژ به علت تغییر نقشها، و مخالفت با عقاید جدید.
· تأثیر بر بافت و زندگی روستا: قطعاً حضور فناوری اطلاعات و ارتباطات در روستاها, بافت روستایی را تحت تأثیر قرار میدهد و شکل بعضی از خانوادهها را ممکن است تحت تأثیر قرار دهد. چون قابلیت پذیرش در روستاها کمتر است, حضور این فناوری امکان دارد شرایط بحرانی را ایجاد کند. همچنین ممکن است وقتی سطح اطلاعات روستاییان بالا میرود از کار کشاورزی دست بکشند و به شغلهای غیر تولیدی و یا کاذب روی آورند که این مشکل به خصوص در بین جوانهای روستایی بیشتر ممکن است اتفاق بیفتد.
آنچه مسلم است این است که اگر ما سعی کنیم این چالشها را از سر خود بگذرانیم و با بی توجهی از آنها بگذریم, خیلی خطرناک خواهد بود و ممکن است عواقب جبران ناپذیری داشته باشد. ما باید در مورد عمق تغییراتی که به وسیله این تکنولوژی در روستا ایجاد میشود بحث نماییم. اما فراموش نکنیم که هر مسافرتی با برداشتن اولین گام در طول جاده آغاز میشود(18). وقتی مجموعه مزایا و معایب آموزش الکترونیک را در نظر بگیریم, متوجه خواهیم شد که مزایای آن بسیار بیشتر از معایبش است؛ اما این بدان معنی نیست که معایبش را فراموش کنیم.
لزوم بهرهگیری از آموزش الکترونیک در کشاورزی:
اینکه چگونه میتوان فاصلههای دیجیتالی میان روستاییان و شهرنشینان را کم نمود، سوالی است که نیاز به تفکر و تعمق زیادی دارد. اما سادهترین پاسخی که در این زمینه میتوان داد این است که آموزش الکترونیکی و ایجاد زیر ساختها و زمینهها, کاربردی کردن و گسترش آن در روستاها میتواند مانع ایجاد فاصله بین روستایی و شهری گردد و انگیزههای ماندن در روستا و کمک به چرخش چرخهای اقتصاد کشور در زمینههای ملی و بین المللی را فراهم میآورد (8).
مجله کشاورزی کرپ(Corp) اخیراً بیشتر از 350 کشاورز را به طور منظم در رابطه با بهرهبرداری از اینترنت مورد بررسی قرار داده است. تقریباً 75 درصد از این کشاورزان بیشتر از 500 ایکر زمین داشتند. در ادامه این بررسی، 44 درصد از آنان بهرهبرداری از اینترنت را شروع کرده و همچنین دارای کارت اعتباری شدهاند. این بررسی نشان میدهد که با افزایش مشغله کاری و حتی سطح زیر کشت, برای راحتی بیشتر در خرید نهادهها و فروش محصولات وحتی در دریافت اطلاعات مختلف, کشاورزان بیشتر به اینترنت روی میآورند(12).
فناوری در فرایند تولید یک محصول میتواند باعث افزایش بهرهوری, تنوع و ارزش کالا شود. بنابراین، فناوری زمانی میتواند مؤثر واقع گردد که استفاده کننده در جهت منافع ملموس از آن بهرهبرداری نماید(12). آموزش الکترونیک اگر دربرگیرنده اطلاعات کاربردی و دانشهای روز جهان باشد, کشاورز میتواند با بهرهگیری از آنها نه تنها میزان تولید خود را افزایش دهد, بلکه میتواند سطح زندگی خود را نیز از جنبههای مختلف بهبود بخشد. به عنوان مثال، اگر کشاورز بتواند از طریق آموزش الکترونیک, اطلاعاتی در مورد بذر مناسب منطقه خودش, بهترین زمان و طریقه کاشت اصولی, تعداد و دور آبیاری, زمان مناسب کوددهی و زمان برداشت یک محصول کسب نماید و آنها را به کار ببندد, یقیناً از طریق افزایش محصول و کسب درآمد بیشتر, از نابسامانی زندگی خود خواهد کاست و شرایط بهتری برای زندگی خانوادهاش فراهم خواهد آورد.
میتوان با بردن تکنولوژی نوین به روستا و بومی نمودن این تکنولوژیها و بر این اساس آموزش دادن به روستاییان در استفاده مؤثر و مفید از این تکنولوژیها, پویایی را به زندگی راکد و ایستای روستایی بازگرداند و شکاف تکنولوژیکی عمیقی که میان روستایی و شهری موجود است و هر روز نیز بر عمق آن افزوده میگردد، کمتر نمود و بر این اساس موجبات توسعه روستایی یعنی:
· تکامل دانش و تعالی شخصیت اعضای جوامع روستایی
· رشد معلومات عمومی روستاییان در ابراز عقیده و اظهار نظر پیرامون سرنوشت خود و جامعه
· رشد اندیشههای سازنده در خودیاری و همیاری اعضای جوامع روستایی
· بهرهبرداری بهینه از منابع موجود و عوامل در دسترس مولدان جامعه روستایی
· رشد خلاقیت در اعضای جوامع روستایی و حرکت برای کشف منابع بالقوه
· بلوغ فکری روستاییان در شناخت و حل مسایل مربوط به خود و اجتماع خود
· رشد اطلاعات فنی روستاییان در انتخاب و به کارگیری اصولی و شیوههای برتر تولید
را فراهم نمود(8).
استفاده از آموزش الکترونیک در کشاورزی ایران
ایران در بین کشورهای جهان -از نظر رشد در زمینه فناوری اطلاعات - جزء همان 50 درصدی است که از قافله شتابان انقلاب اطلاعاتی عقب مانده است(5). جمعیت ایران در سال 2004 میلادی 66991500 نفر بوده است که حدود 23 میلیون آن در مناطق روستایی کشور زندگی میکردهاند. حدود 5 میلیون کاربر اینترنت در مناطق شهری ایران وجود دارد، اما فقط تعداد بسیار کمی از روستاها به اینترنت متصل هستند(20).
تا همین چند سال پیش اکثر مردم با مفهوم فناوری اطلاعات آشنایی نداشتند و عده معدودی نیز فناوری اطلاعات را کامپیوتر و اینترنت تعریف میکردند. البته مسؤولان انفورماتیک کشور نیز از این قاعده مستثنی نبودند و برای نشان دادن فعالیت خود در این حوزه, پروژهها و طرحهای زیادی ارایه و اجرا کردند که شاید تعداد انگشت شماری از آن طرحها در تعریف فناوری اطلاعات جای میگرفت. ولی خوشبختانه در سالهای اخیر, خبرگزاریها و روزنامهها با راهاندازی سرویس فناوری اطلاعات, مسئولان با طرحهای مختلف و سازمانها, ارگانها و اشخاص حقیقی و حقوقی با اجرای طرحهای ابتکاری و راه اندازی وب سایتهای اطلاع رسانی تخصصی، هر کدام سهمی در معرفی فناوری اطلاعات به مردم و استفاده بهینه از آن به منظور ارتقاء بهرهوری کشور داشتهاند(6).
در اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی که در آذر ماه 1382 در ژنو برگزار شد و ایران عضو امضا کننده این قانون بود، مقرر شد که کشورهای امضا کننده تا سال 2005 دانشگاهها, تا سال 2010 بیمارستانها, و تا سال 2015 همه روستاهای خود را به اینترنت متصل کنند. روستاها نیز به طور سنتی عقب مانده هستند و این از نظر عدالت اجتماعی درست نیست که امکانات در اختیار شهرها قرار بگیرد(15).
در مردادماه 1379, اولین روستای اینترنتی ایران به نام «شاهکوه » که یکی از روستاهای استان گلستان است, وارد دنیای مجازی شد. این اقدام که حاصل پروژهای دو ساله بود, تاْثیر عمیقی بر زندگی روستاییان در حوزههای اقتصادی, فرهنگی و اجتماعی داشت. کشاورزی رونق گرفت و مردم دریافتند که میتوان بدون واسطه وارد بازار شد، منطق آن را تحلیل کرد و هر آنچه میخواهند خریداری کنند یا هر کالایی را در معرض فروش بگذارند(13). بیش از 500 نفر در روستایی که فقط در ایام تابستان 300 خانوار را در خود جای میدهد، تاکنون آموزش رایانه و اینترنت دیده و عده زیادی از آنها موفق به کسب مدرک از سازمان فنی و حرفهای کشور شدهاند(14). دومین روستای اینترنتی ایران نیز قرنآباد در استان گلستان است که در 5 خردادماه 1383 اولین مرکز جامع خدمات کاربری فناوری اطلاعات در روستا, در این محل افتتاح شد. ساکنین این روستا در حقیقت همان ساکنین روستای شاهکوه هستند که ییلاق را در شاهکوه و قشلاق را در قرن آباد میگذرانند.
وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در یک اقدام فراگیر ملی در نظر دارد که ده هزار روستای کشور را به دفاتر ارتباطات و فناوری اطلاعات روستایی تجهیز نماید. این دفاتر علاوه بر ارایه خدمات مختلفی همچون پست, پست بانک, تلفن و سایر خدمات دولتی, ارتباط روستاهای مورد نظر را با شبکه اینترنت فراهم مینماید(7).
نتیجهگیری و پیشنهادها
در زمینه استفاده از آموزش الکترونیک در کشاورزی, ما در ابتدای راهی بسیار طولانی قرار داریم؛ اما آنچه مسلم است این است که رسیدن به آن دور از دسترس نیست. دولت و دیگر دستگاههای ذیربط باید با برنامهریزی و به صورت اصولی در زمینه ورود اینترنت به بخش روستایی تصمیمگیری کنند. متاْسفانه بیشتر برنامهریزیهایی که در حال حاضر در کشور ما صورت میگیرد, کوتاه مدت و مقطعی است. ما باید با دید وسیعتری به این موضوع بنگریم و حداقل دارای یک چشم انداز بیست ساله در مورد فناوری اطلاعات و ارتباطات روستایی داشته باشیم.
اگر قرار است زیرساخت شبکه مخابراتی بازسازی واصلاح شود و یا توسعه پیدا کند، باید روستاها هم مدنظر باشند و به اتصال آنها به شبکه مخابراتی کشور توجه نمود. برای اولین گام میتوان با روستاهایی که دارای خط تلفن ثابت هستند شروع کرد. باید هر روستایی که یک خط تلفن ثابت دارد، دارای یک پایگاه اینترنتی باشد تا کشاورزان بتوانند از آن استفاده کنند.
توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات و کشاندن آن به روستا نیاز به سرمایه گذاری دارد. دولت باید به طور مشخص بودجه و سرمایهای را برای تجهیز روستاهای کشور به این فناوری اختصاص دهد و از مشارکت بخشهای خصوصی نیز استفاده کند. خوشبختانه در زمینه فناوری اطلاعات وارتباطات, بخش خصوصی کشور فعالیتهای خوبی دارند. دولت با حمایت از این بخش و تشویق سرمایهگذاران به مشارکت در طرحهای ملی و منطقهای در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات در روستا و حل مشکلاتی که پیش روی حضور بخش خصوصی در این زمینه وجود دارد, میتواند گام مهمی در توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات بردارد.
برای کسب تجربه و گرفتن نتیجه بهتر, لازم است که ابتدا در سطوح کوچک, آموزش الکترونیک در یک یا چند روستا به صورت آزمایشی اجرا شده و نتایج آن بررسی شود. در مورد آموزش الکترونیک و ورود فناوری اطلاعات و ارتباطات به روستاها باید با برنامهریزی و آیندهنگری عمل نمود.
بهطور کلی، میتوان گفت که آموزش الکترونیک سیاست توسعه آموزش در جهان توسعه یافته است. باید توجه داشت که بسیاری نکات ناشناخته در این نوع آموزش وجود دارد که باید با دقت آنها را شناخت و از پتانسیلهای آن به خصوص در جهت آموزش روستاییان کشور استفاده نمود.
منابع و ماخذ
1. احدیان، م. (1382). «مقدمات تکنولوژی آموزشی»، چاپ بیست و پنجم، تهران، نشر و تبلیغ بشری.
2. الیوت، س. (1381). «نظامهای آموزش از راه دور»، ترجمه دکتر سید مهدی میر دامادی، چاپ اول، کرج، نشر آموزش کشاورزی.
3. «آموزش الکترونیک یا آموزش از راه دور چیست؟»، قابل دسترس در: http://tabarestanuniversity.blogfa.com/8404.aspx
4. «آموزش الکترونیک». قابل دسترس در: www.ofoog.com/01learnhng.htm
5. «ایران و گروه عقبماندگان فناوری اطلاعات دنیا»، قابل دسترس در: www.iranitn.com/?action=show&type=news&id=4114
6. «بررسی جایگاه فناوری اطلاعات در کشور»، قابل دسترس در: www.iranitn.com/?action=show&type=news&id=4114
7. «خدمات مشاوره تجهیز ده هزار روستای کشور به دفاتر ارتباطات و فناوری اطلاعات روستایی»، قابل دسترس در: www.vsp.ir/projects.htm
8. خسروی، م. و ابراهیمی، ز.(1382). «آموزش الکترونیکی در روستا». مقاله ارایه شده در همایش کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در روستا. پژوهشکده الکترونیک دانشگاه علم و صنعت، تهران.
9. دیلمقانی، م. «دانشگاههای مجازی، چالشها و ضرورتها»، قابل دسترس در: www.icde.net/per/article/4.htm
10. رسولزاده، ن. «راه طولانی آموزش، از مکتب تا فراگیری مجازی»، قابل دسترس در: www.ayandehnegar.org/z55.htm
11. رهگشای ،ح. «فناوری اطلاعات در ایران، چالشها و مشکلات»، قابل دسترس در: www.iranitn.com/?action=show&type=news&id=9701
12. سامعی پور، س. (1381). «اینترنت شاهراه بزرگ اطلاع رسانی برای ترویج کشاورزی». ماهنامه جهاد. سال بیست و دوم، شماره 252، مرداد و شهریور 1381.
13. فراهانی، م. و محسنی، آ. «اینترنت در روستاهای ایران»، قابل دسترس در: www.iranianinstitute.net/1382/82/004/html/dialog.htm
14. «گفت و گو با دکتر علی اکبر جلالی دبیر همایش کاربرد فناوری اطلاعات در روستا»، قابل دسترس در: http://iritn.com/?action=show&type=new&id=954
15. «گفت و گو با علی اکبر جلالی استاد دانشگاه علم وصنعت»، قابل دسترس در: www.ghajar.ir/archives/027870.php
16. موحد محمدی، ح. (1381). «نقش شبکه اطلاع رسانی اینترنت و وب در فعالیتهای آموزشی- پژوهشی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشکدههای کشاورزی». رساله دکترا، دانشکده کشاورزی، دانشگاه تهران.
17. نجابی، ع. و زیبایی، م. «الگوی نوین انتقال دانش»، قابل دسترس در: www.imi.ir/tadbir/tadbir-129/article-129/2.asp
18. "E-learning? Or learning with ICT"?, [On-line]. available: www.eep.edu.org/innovation-profile/innprof072.htm
19. Franz, C. “Techniques to help e- learning”. [On-line]. available: www.appearfirst.com/selfimprovement/self-211.html
20. Tabesh. M, Arabian. M.A., Javaheri. H, & Jalali .A. ”Rural telecommunication in Iran, a hybrid solution”. [On-line]. available: www.vsp.ir/article/rural-telecom.pdf
21. “What is e-learning?”. [On-line]. available: www.asiaelearning.net/content/aboutEL/